1938 ш. рзы атрагедиа ҟалеит: Фазиль иаб атәымтәылауаҩ ҳәа Иранҟа дахыргеит. Уа аихамҩаҿы аус иуан, уарла-шәарла Аҟәаҟа иҭаацәа акы рзааишьҭлон; иԥсҭазаара дшалҵыз азы адырра роуит 1956 ш. Ҩыџьа иаб иашьцәа Асовет Еидгыла атәылауаҩра змаз, ырбаандаҩын, иҭахеит алагерқәа рҿы. Абдул Искандер уаҩеиԥхьыттак иакәын, адепортациа изыруаанӡа иусура ицәыӡит, иҭаацәа ақыҭантәи рыуацәа ирырҭоз ацхыраарала, ақалақь аҿы ирымаз аҩны ҩ-уаҭахк қьырала ирыҭо рхы ныҟәыргон. Ани ахәыҷқәеи дрыцынхон зхызтәымыз раншьа. Фазиль ихәыҷра ақалақь аҿы имҩасит, ахәыҷбаҳчахьгьы дныҟәон, усҟан ахәыҷбаҳчақәа рацәамызт Аԥсны. Аԥсшьараан ахәыҷқәа рыуацәа рахь ақыҭахь ирышьҭуан, 1942 ш. аибашьра азы ауп Фазильи, иани, иаҳәшьа Гьиулии Чегемҟа ианаа, ара қьырала ауаҭах рган, аколхоз аҟынтә адгьылгьы рырҭеит ауҭра аҟаҵаразы. Ишырҳәо ала, Фазиль дахьеиҵбыз азы ихы даужьын, аус хьанҭақәа идырҟаҵомызт. Уи иабзоураны «мчыла абзазаратә уадаҩрақәа дрылагаламызт» аҭаацәаратә традициақәагьы дырцәыхарашәа дҟалеит. Фазиль ашәҟәыԥхьарахь имаз агәбылра заа иааԥшит (фы-шықәса ихыҵуан ашкол ахь данцоз), уи еиԥшны урысшәалагьы аԥсышәалагьы дцәажәон. Ибиографцәа ишырҳәо ала, аурыс школ дҭарҵеит, ашкол аҩны иахьазааигәаз азы, насгьы 1930 ш. азы иинтернационалтәыз Аҟәа ақалақь аԥсуа бызшәа рацәак ҳаҭыр амамызт. Ашкол аҿы аурыс бызшәеиԥш, ақырҭшәагьы ддырҵон, аха Искандер уи абызшәа зегь акоуп имҵаӡеит.

Фазиль уи аамҭазы ахәыҷқәа зегьы зыԥхьоз ахәыҷтәы шәҟәқәа дрыԥхьон: Жиуль Верн, Конан Доил, Маин Рид, ажурнал «Вокруг Света» аҟнытә ажәабжьқәа бжьыҭгала ашҭаҿы дрыԥхьон. Ақыҭаҿы аԥсшьарамшқәа раан иаҳәшьцәа руаӡәк ақалақь аҟынтә иаалгеит Шекспир итомқәа руак, усҟан жәашықәса зхыҵуаз Искандер арҭ акомедиақәа анырра дуӡӡа ирҭеит. 13 шықәса анихыҵуаз «Анна Каренина» даԥхьеит, ақыҭаҩны аҟны имԥыхьашәан. Ашкол аҿы иҵара жәаҩа шықәса иҭаӡеит: амилаҭтә республикақәа рҿы аҵара ацикл жәеиза шықәса аман, иара шықәсык ицәыӡит аибашьра иахҟьаны. Уи аамҭа иалагӡаны Фазиль Аҟәа х-школк иԥсахит: № 1, № 2, № 4; 1945 ш. азы акомҿар еидгыла далалоит.

Иреиҳаӡоу аҵара. Аусура аихшарала (1947–1956 шш.)

1947 ш. азы Фазиль ашкол хьтәы медалла даналга, Москваҟа дцоит иԥсҭазаара агуманитартә хырхарҭа, еиҳаракгьы, алитература иадиҳәалар иҭахын аҟнытә иреиҳаӡоу аҵара аиуразы.

Москватәи иреиҳаӡоу аҵараиурҭа дышҭалоз аҭоурых еиҭеиҳәоит акыр шықәсқәа рышьҭахь иажәабжь «Алагамҭа» аҟны, уа афилософиатә факультет МАУ (МГУ) дҭаларц шиҭахыз атәы иҳәоит. Аха аҵыхәтәан дҭалоит Абиблиотекатә институт ԥшьышықәса аҵара ацикл змаз. Аинститут Химки иҟан, уаҟа аҵара ицырҵон анаҩсан ипоетхаз Зори Иахнин, Васили Василев. Аинститут данҭаз ашықәсқәа раан Ф. Искандер раԥхьаӡакәны апрофессионалла апоезиа напы аиркит.

Хышықәса абиблиограф изанааҭ ала аҵара ашьҭахь, Фазиль Искандер аҵыхәтәантәи акурс аҿы Алитературатә институт ахь диасуеит, арҿиаратә конкурс далахәхоит иажәеинраалақәа рцикл ала, уи иацын Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа ррекомендациагьы. 1952 ш. нанҳәамза 31 рзы Искандер аҩбатәи акурс дахыԥхьаӡалан, аха нас цәыббрамзазы ахԥатәи акурс ахь диаган, аполитекономиеи, ҳаамҭазтәи аҭоурыхи, аҳәаанырцәтәи алитературеи рлекциақәарахь ихы дақәиҭны дныҟәо азин иҭан. Переделкино анхара далагоит, усҟан уакәын азеиԥш нхарҭа ахьыҟаз. Арҵаратә курс аҟны алитературатә программа амҽхак ҭбаан; Ара Ф. Искандер раԥхьаӡакәны Достоевскии ирҿиамҭақәа анырра ӷәӷәа ирҭеит, еиҳаракгьы Лебиадкин иажәеинраалақәа данрыԥхьа. Аинститут аҿы иара рҵаҩыс диман, дагьилабжьалон апоет-ашәаԥҵаҩ Александр Коваленков. Искандер уи имаз адыррақәа рыхә ҳаракны ишьон, иагьигәалаиршәалон уи иажәақәа – аӡәы иҿыԥшра ашәҟәыҩҩы изы ҵакыдароуп, ари аус нарха шамам атәы. 1952 ш. рашәарамза 15 рзы Фазил Искандер раԥхьатәи иажәеинраала «Аԥсны ашьхақәа рҿы» агазеҭ «Советская Абхазиа» ианылеит. Аинститут далгаанӡа зынӡа ԥшь-жәеинраалак роуп иикьыԥхьыз, хԥа урҭ рахьтә «Советская Абхазиа» аҿы.

Аҵара аниҵоз Фазиль искандер Аҟәа «Советская Абхазия» аҿы аԥышәаиура дахысуан (1952 ш.) иара убас Махачкала («Дагестанскаиа правда» 1953 ш.) аҟны,1954 ш. ԥхынгәымза 24 рзы аҳәынҭқарратә ԥышәаратә комиссиа ақәҵарала ианашьан алитературатә усзуҩы ҳәа аквалификациа. Усҟан уи ицаужьын: Маиа Танина, Владимир Карпов, Кирилл Ковальџи, Леонид Жуховицки, Зоиа Крахмальникова. 1954 ш. нанҳәамзаы аихшараан дрышьҭуеит Брианск агазеҭ «Бриански комсомолец» ахь. Уи икьыԥхьымҭақәа 1954 шықәса цәыббрамза 9 – 1955 лаҵарамза 9 рыбжьара иҭыҵуеит иара инапаҵаҩны, иааизакны 14 статиеи, азгәаҭақәеи аамзы ирҭагӡаны иҟаҵаз ауп. Аредактор Л.А. Мирошини иареи ирыбжьалаз аимак иахҟьаны, - акорреспондет иусура дамхын, уи анаҩс диасуеит Курскҟа.

1956 ш. нанҳәамза 17 рзы аусура далагоит «Курскаиа правда» аҟны; ихатә усшәҟәаҿы ихьӡ «Фазыльбеи Абдул-иԥа» ҳәа данын; раԥхьатәи икьыԥхьымҭа нанҳәамза 12 ҳәа иарбоуп. Хара имгакәа арепортиор асатиратә фельетон «Епопиа» азы ианашьахоит апремиа. Шықәсык аредакциаҿы иусура инҭагӡаны икьыԥхьит 20 инареиҳаны аматериалқәа, иара убас, Грем Грин ироман «Тихии американец» арецензиагьы. Аџьашәҟәы ианыԥшуеит 27 шықәса зхыҵуаз алитературатә усзуҩы иааиԥмырҟьаӡакәа иоуаз аџьшьарақәа ртәы. Фазиль Искандер апрозаҿ идебиут: ажурнал «Пионер» № 11 ианылоит иажәабжь «Первое дело». Искандер аинститут данҭаз еибадырхьан Бенедикт Сарнови иареи, абри аҩымҭа акьыԥхьра дацхрааит.

1957 ш. жәабранмзазы Фазиль Искандер ихатә харџьала аԥсшьара дцан, аԥхын Аҳәынҭҭыжьырҭа аԥсуа ҟәшахьы диасуеит, уа шықәсык иназынаԥшуа иажәеинраалақәа реизга ашәҟәы «Ашьха мҩахәасҭақәа» аҭыжьразы аџьабаа адибалеит. Ашәҟәы акьыԥхь абеит уи ашықәсан мшаԥымзазы, 2000 екземплиар атираж ала, ари Москватәи апресса арецензиақәагьы анаҭеит.

Алитературатә карьера алагара. Аҟәа – Москва (1957–1969 шш.)

Ф. Искандер иқалақь гәакьахь даныхынҳә, иан лҿы анхара далагоит, уи ацхыраара илҭон зегь рыла, ицәамаҭәа инаркны зегьы лара лакәын иаазхәоз. Аҳәынҭҭыжьырҭа аредактор иуалафахәы зынӡа имаҷӡан (60 мааҭ мызкы) аха иусура аҩразы аамҭа инаҭон, уи иабзоураны иоууан агонорарқәа. 1957 ш. Асовет шәҟәыҩҩцәа Реидгыла алахәылас дҟалоит. Искандер икьыԥхьуеит имаҷымкәа ажәеинраалақәа, иара убас аҭыжьырҭақәа «Иуность», «Новыи мир» рыҟны, ари ашьҭахь Гьаргь Гәлиагьы зҿлымҳара ииҭо далагеит, 1960 ш. азы илшоит зтираж 2000 екземплиар ыҟаз иажәеинраалақәа реизга «Советский писатель» аҟны аҭыжьра. Иԥсадгьыл аҿы аҟазаара шицәыуадаҩызгьы, иҭахын аҳҭнықалақь аҿы илшарақәа раарԥшра, иҭахӡамызт аԥсуа шәҟәыҩҩцәеи апоетцәеи аурысшәахь еиҭазго иаҳасабала даанхарц.

1959 ш. нанҳәамзазы Фазиль Искандер зҭаацәа ирыцны ԥсшьара Аҟәаҟа иааз Антонина Михаил-иԥҳа Хлебниковеи иареи еибадыруеит. Лара Плеханов ихьӡ зху аинститут аҩбатәи акурс аҿы аҵара лҵон. Ашәҟәқәа рыбжьыслон акыраамҭа, хаҭала аиҿцаара иалагеит аӡын Москва, Искандер ипоезиатә еизгазы агонорар аниоу ашьҭахь.Искандери Хлебниковеи рыԥсҭазаара еиларҵеит 1961 ш. азы, наҟ-ааҟгьы рҭаацәарақәа ргәы ишаҭахымызгьы, ачарагьы даара еиҩцамкәа ируит. Рыԥсҭазаара аԥхьатәи амшқәа рзы Фазиль ауаҭах ылихит идагәаз еллин ԥҳәыск лҿы, аратәи аҭагылазаашьа аҭаацәара иаланагалаз иргәаланаршәон Лермантов иҩымҭа «Таман». 1962 ш. анҵәамҭа инаркны Москва даанхоит Антонина лцәалтәымкәа дахьыҟаз азы. Хлебниковаа нхон Горки имҩаду аҩны № 9 аҟны, ара хә-ҩык ауаа акоммуналтә уадак рҽаларыгӡар акәын. Анаҩс, аҭаацәара қәыԥш ауада ылырхуеит, уи абхәа ахә ишәон. 1963 ш. азы диит аԥҳа, хьӡыс илырҭеит Марина.

Аҭаацәара даналалагьы Искандер апоезиа аанимыжьӡеит. 1961 ш. Аԥсны иҭыҵит аизга «Дети Черноморья», анаҩс, 1964 ш. – 1969 ш. Москва иҭыҵит апоезиатә еизгақәа хԥа, анаҩс, Фазиль Абдул-иԥа лакҩакрада апрозахь диасуеит «Иунность» аҿы иажәабжьқәа ркьыԥхьрала, урҭ ирхылҿиаауеит ацикл «Чик ихәыҷра». 1964 ш. ашәҟәыҩҩы далахәын агазеҭ «Неделиа» аҿы иркьыԥхьуаз аколлективтә детектив «Смеется тот, кто смеется», аҵәҭаԥсарала иара иаӡоит жәба рахьтә аабатәи ахы. Ашәҟәыҩҩы усҟан даара ирацәаны аус иуан, ԥшьышықәса инарҭагӡаны икьыԥхьуеит 20-инарзынаԥшуа ажәабжьқәа.

1966 ш. иҭыҵуеит иажәабжьқәа реизга «Запретныи плод» (тиражла 65 000 екземплиар). «Новый мир» аҿы икьыԥхьын иповест «Созвездие Козлотура». Ашәҟәыҩҩы даларҵоит заҳаҭыр ҳаракыз есышықәса иҭыҵуаз «Апоезиа амш» аредакциатә коллегиа, асовет литератураҟны аԥхьатәи аҭыԥ аанызкылоз. Александр Твардовски, Ф. Искандер иҩымҭа «Созвездие Козлотура» ркьыԥхьыртә иҟазҵаз, ҩынтә Аҳәынҭқарратә премиа аиуразгьы дықәиргылахьан (1966-1968). Хазы тыжьымҭаны иҭыҵит аповест 1968 ш., уи аахыс 40 – антә еиҭаҭыжьын. Амассатә тираж иаҭныҵуаз агонорар аҭагылазаашьа инаҭеит акооперативтә нхарҭа алалара, раԥхьатәи алагала 4000 нызықь ашәарагьы – усҟантәи аамҭазы уи ԥара дуӡӡан. Ауада № 104 Аеропортовскаиа амҩаҟны аҩны 23 аҿы иҟан. 1969 ш. раԥхьаӡаакәны Искандер ипроза аекран ахь ииаган – иҭыжьын афильм Времиа счастливых находок».

Ахьӡ ашәымҭа. Альманах «Метрополь», ашәҟәыҩҩы даадырбуам (1969–1985 шш.)

1960-1970 шш. Фазиль Искандер ирацәаны аус иуеит. 1969 ш. апрозатә ҩымҭақәа жәба цәырҵуеит, 1970 ш. азы иҭыҵуеит аизга «Дерево детства», уа ианылоит «Созвездие Козлотуреи» ажәабжь ҿыцқәа жәабеи, урҭ анаҩс «Чик ихәыҷреи», «Сандро Чегьемтәи» ирылалоит. 1972, 1973 шш. иҭыҵуеит Искандер ипрозатә еизга ҿыцқәа, шә-нызықь тиражла.

Адепрессиа ӷәӷәа изцәырнагоит А. Твардовскии ажурнал «Новый мир» анапхгара аҟынтә ихы дахьақәиҭыртәыз, Фазиль Абдул-иԥа акыр имчыз ацҳамҭа изишьҭуеит А.Н. Косыгин. Аха уи икариера иаԥырхагамхаӡеит: Ф. Искандер «анҭыҵныҟәара» азин иоуит, 1970 ш. азы ныҟәара ҳәа Чехсловакиеи Афедеративтә Германиеи дцоит. 1971-1973 ш. дрыдыркылеит Алитературатә институт аиҭагара акафедраҿы, арҵаҩы еиҳабыс, аԥсуа еиҭагаратә гәыԥ асеминар мҩаԥигон; иара убас, ашәҟәыҩҩы даларҵоит «Сельская молодежь» аредколлегиаа. Уи ашықәсан англыз бызшәа даланахалан иҽазишәоит Киплинг иҩымҭа «Баллады о Западе и Востоке» аиҭагара.

1973 ш. азы «Новый мир» аҿы иновеллақәа ркьыԥхьра иалагеит, анаҩс «Сандро Чегьемтәи» иалалаз, аха аҭыжьҩцәа дара рцензуратә ԥҟарақәа ықәдыргылеит, аҩымҭаҿ иргәамԥхоз алхразы, (ҷыдала, ановелла «Пиры Валтасара»). Уи даара ихьанҭаз адоуҳатә кризис изцәырнагеит: ганкахьала, Фазиль Искандер ипринципқәак дрыцәхьаҵыр акәын, даҽаганкахьала, алитература заҵәык акәын аагарҭас имаз аҟнытә иҭаацәа рныҟәгаразы ауадаҩрақәа изцәырҵит. Уи ауп ҵаҵӷәыс иаиуз Мраҭашәара ари анапҩымҭа аҭыжьра. 1979 ш. Еиду Америка Аштатқәа рыҟны аҭыжьырҭа «Ардис» аҿы иҭыҵит ароман, уи ахҟьа-ԥҟьа бааԥсқәагьы аиуит. 1970 ш. аҩбатәи азбжа Искандер асоветтә система аҩныҵҟа акариератә қәҿиарақәа иоуа далагеит. Уи аҳәаанырцә ацарагьы даҟәымҵӡеит, 1977 ш. азы иҭыҵит иалкаау иҩымҭақәа реизга, уи иацлоит уаанӡа икьыԥхьыз «Сандро Чегьемтәи» аҟынтә ановеллақәа. Убас ишыҟазгьы, аофициалтә мчқәа рхымҩаԥгашьа дақәыӡбомызт, иҩызцәақәак «узқәымгәызшаз» дрылацәажәаӡомызт (Лев Капелев реиԥш иҟаз). Дәахьыла зегь рыла иманшәалаз Фазиль Искандер даргәамҵуан иҩымҭақәа ацензура ирзыруаз, убри аҟнытә ЕАА рҿы иҭыҵыз ацензура змамыз альманах «Метрополь» далахәхоит. Ацәаҿы ианын уи аредакциатә коллегиа дшалахәыз атәы. Альманах ианиҵеит иҩымҭа «Маленький гигант большого секса», «Возмездие» ацикл Чик аҟынтә, уи кьыԥхьын Асовет Еидгыла 1977 ш. азы ацензура иалнагаз аҭыԥқәа алхны.

1979 ш. ажьырныҳәамза 19 рзы Искандер иҩызцәеи иареи (В Аксенови, В. Ерофееви, Б. Ахмадулинеи, А. Битови) рнапы зҵаҩыз иаарту ашәҟәы Асовет Еидгыла Акоммунисттә Партиа (КПСС) Ацентр Комитет ахьӡала, хаҭала Л.Н. Брежнев иахь Москватәи ашәҟәыҩҩцәа реиҿкаара аҭагылазаашьазы. Уи аҭакс иҟаҵан адҵа ажьырныҳәамза 22 рзы Асовет Еидгыла Ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла амаӡаныҟәгарҭа инеиҵыху аилатәара амҩаԥгаразы, зда ԥсыхәа ыҟам алкаақәа ацҵаны. Аилатәара иалахәын В. Аксионови Ф. Искандери, Искандер иқәгылара аӷьцәан, акьыԥхьразы иҟоу ауадаҩрақәа рзы ицо ацәажәарақәа азҵаара цәырҵуеит: «Иҟалазеи, ӡәыр аоккупациа ҳзиума?» ҳәа. Америкаҟа иганы«Ардис» аҿы икьыԥхьыз альманах азы Аксионов Ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла далцан, Искандер иакәзар, иҩымҭақәа ркьыԥхьра мап ацәкын ицәыргаӡамкуа. Ари Фазиль изы ԥсихологиатә ааха ӷәӷәан, иамаз аматериалтә ган аасҭагьы. Агонорарқәагьы зынӡа имаҷхеит, иара уигьы уарла-шәарлахеит. 1979 ш. азы Искандер иԥҳа ажурналисикатә факультет дҭалеит Москватәи Аҳәынҭқарратә университет аҟны, лаб икәша-мыкәша аҭыӡшәа иҟаз дшацәшәозгьы, ибзиаӡаны аԥышәарақәа лҭиуеит.

1980 ашықәс аҩныҵҟала рыԥсҭазаара иалҵуеит Фазиль иаҳәшьеиҳаб Гьиули, иашьеиҳаб Фиридуни, иҩынажәамш аамҵыкуа – 79 ш. дышҭагылаз лдунеи лыԥсахит Лели Искандер. Фазиль Искандер иоуыз ацәыӡ аҟнытә ихьаа, игәырҩа ааирԥшит ажәабжь «Утраты» аҟны.

Фазиль Искандер иҩымҭақәа ркьыԥхьуан, иҭыҵуан агрампластинқәа автортә ԥхьарақәа зныз, ажәабжь «Начало», 1983 ш. азы икьыԥхьын аизга «Защита Чика». Аҳәаанырцә икьыԥхьын афилософиатә лакә «Ажьақәеи амаҭқәеи», иара убас «Сандро Чегьемтәи» аҟынтә ахәҭа ҿыцқәа аус зыдулара даҿыз. Ашәҟәыҩҩы данаадмырбуаз аамҭазы апоезиахь дхынҳәуеит, аиҭагарагьы далагоит. 1983 ш. азы Фазили Антонинеи дроууеит аԥа. Раԥхьа урҭ адача ылырхын инхон, аброуп Ф. Искандер аб Александр Мень дахьидырыз, зҩызара акырӡа дахӡыӡаауаз анцәахаҵара шимамызгьы.

Аиҭашьақәыргылара (перестройка) (1985–1991 шш.)

Аиҭашьақәыргылара аамҭа Фазиль Искандер изы ауаажәларратә активра дуӡӡан анааирԥшуаз акәын, акы еиԥшымкәа иҭыжьымҭа атиражқәагьы ирызҳаит. 1985 ш. анҵәамҭазы аҭыжьымҭа ҿыцқәа цәырҵит. 1986 ш. иҭыҵит аизгақәа ҩба «Один день большого дома», «Праздник ожидания праздника», 3 000 атираж змаз. 1987 ш. раԥхьаӡакәны иҭыҵит иажәеинраалақәа реизга «Путь». 1988 ш. азы Ашәҟәы апалата иҭнажьит 100 нызықь зтираж ыҟаз «Ажьақәеи амаҭқәеи». 1989 ш. иҭыжьын «Сандро Чегьемтәи» ахәҭақәа зегьы х-томкны. Еиҳагьы массала аҭыжьра иацлеит зтираж 800 нызықь ыҟаз «Стоянка Человека». 1991 ш. 60 шықәса ихыҵра аиубилеи инамаданы, Фазиль Искандер ианашьан СССР Аҳәынҭқарратә премиа. 1986 ш. Фазиль Абдул-иԥа ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла анапхгара далахәхоит. 1987 ш. ашәҟәыҩҩы илшоит аҳәаанырцәҟа инеиҵыхны аныҟәарақәа рылахәхара, икомпетентәу аусбарҭақәа ицымкәа. Раԥхьатәи иныҟәарақәа раан Ньиу-Иорк 1987 ш. А. Гениси иареи еибадырит. 1988 ш. хәажәкырамзыз Копенгаген еиҿкаан аофициалтә конференциа, асовет шәҟәыҩҩцәеи аемигрант шәҟәыҩҩцәеи ргәаанагарақәа ахьеимырдоз. Аполитикатә хырхарҭа змаз афрум аҿы, Искандер заҵәык иакәын изҳәоз ашәҟәыҩҩы ихаҭара ҵакыс иамоуи «наӡаӡатәи» ртәы. 1990 шықәсазы Фазиль Искандер иҭаацәара ааԥхьара рыҭан Норвичтәи ауниверситет асимпозиум ахь Б. Пастернак 100-шықәса ихыҵра инамаданы. Уи иалахәын Наум Коржавини Булат Окуджавеи: Искандери Окуджавеи ҳаҭыр зқәу ауниверситет адокторцәа ҳәа ахьӡ рыхҵан. 1989 ш. Фазиль Искандер Жәлар рдепутатцәа Реизара ду ахь делегатс далхын, аполитикаҿы рацәак активра шааимырԥшуазгьы. Анаҩс, уи С. Рассадин изеиҭеиҳәон «шаҟа ибааԥсыз» атәы, аизарақәа зегьы дагымхакәа дагьрылахәын аҟнытә.

Иҿыцу аҭагылазаашьа (1992–2016)

1992 ш. Фазиль Искандери Олег Волкови Тепфер афонд Пушкин ипремиа (40 000 анемец маркақәа) еицеиҩыршеит. Уи ашықәсан еиҿкаан апрезидент иҿы агәшаҭаразы акомиссиа, уи иалахәын Булат Окуджава, Аркадии Ватнер, Александр Бовин уҳәа уб.иҵ. Уи акомиссиа далахәхеит Фазиль Искандергьы, уа иоуз аԥышәа иҩымҭа «Мини убиица» асиужет ианыԥшит. Ашәҟәыҩҩы итәылауаҩратә позициа мап ацәимкӡеит илибералтә дунеихәаԥшра аганахь ала, уи аныԥшит Чечентәыла ицоз аибашьра аанкыларазы «Шәҩык рышәҟәы» инапы аҵаҩрала 1996 ш. 2000 шықәсазы Апрезидент иалхраан, адгылара ииҭеит Гриорги Иавлински.

Атәылаҿ иҟаз аҭагылазаашьа ашәҟәыҩҩы иԥсҭазаара ианымԥшырц залшомызт. 1991 ш. 200 нызықь тираж ала иҭыҵраны иҟаз иҩымҭақәа реизга ҩ-том заҵәык ҭыҵит. Атираж иубартә еиԥш ирласны иагхо иалагеит: аизга «Человек и его окресности» 1993 ш. иҭыҵит 50 000 нызықь екземплиар, иара убри ашәҟәы ҩышықәса аамҵыцкәа 10 000 екземплиар еиҭаҭыҵит, аизга «Софичка» еиԥш, 1997 ш. Иҩымҭақәа реизга жәа-томк 2003-2008 ш. 3000 екземплиар атираж аманы. Ақырҭуа-аԥсуа еибашьра иахҟьаны Искандер Аҟәатәи аҩны ицәыӡит. 1990-тәи ашықәсқәа рзы ашәҟәыҩҩы Переделкино аҩны ааихәоит, иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рҟынӡа уа дынхон. 1990-тәи ашықәсқәа рзы Ф. Искандер зыԥсы шҭаз иклассикхаз истатус иоуит. 70-75-80 иубилеитә ныҳәа инамаданы ианашьан аҳаҭыртә ҳамҭақәа «Аԥсадгьыл аҿаԥхьа алшамҭақәа рзы» аордени, 65-85 шықәса ахыҵразы Урыстәылатәи Афедерациа Аҳәынҭқарратә премиеи, 2011 ш. азы ианашьан Урыстәыла Аиҳабыратә премиеи, «Иасная полианеи», «Большая книгеи» апремиақәа. Нобель ипремиа аиуразы ҩынтә дықәдыргылахьан, 2012 ш. азы – аԥшьгаратә гәыԥ ахьӡалеи, 2013 ш. – Аурыс ПЕН-центр ахьӡалеи. Аԥсны уи еиҳагьы ҳаҭыр иқәырҵон, Москватәи аԥсуа диаспора дахаҭарнакын. Искандер идунеи иԥсахит агәыхьчымазара иахҟьаны 2016 ш. ԥхынгәымза 31 рзы Переделкино Москватә идача аҟны, 88 шықәса дырҭагылан. Урыстәыла Ахада В. Путин уи иуацәеи иҭынхацәеи, ибаҩхатәра абзиабаҩцәеи гәалсра дула дрыдышшылеит. Анышә дамардеит Новодевиче аԥсыжырҭаҟны нанҳәамза 2 рзы, Москва. Уи аҽны Аԥсны зегь алахьеиқәҵара мшны ирылаҳәан.

Искандер дыҩуан урысшәала. 2011 ш. азы, 82 ш. анихыҵуаз аҽны Фазиль Искандер аҳәамҭа ҟаиҵеит: «Сара, жәаҳәарада, Аԥсны ирацәаны иазышәаҳәоз урыс шәҟәыҩҩуп. Ԥсышәала акагь смыҩӡеит, рыцҳарас иҟалаз. Иалсыхыз аурыс культура хҳәаара аҭахӡам. Искандер – дсоциалтә аналитикуп, дсатирикуп. Ишәҟәқәа зегь иҷыдоу ажанр ала иҩуп. Ипроза ажанртә мҽхакы: ароман епопеиа «Чегьемтәи Сандро», ахәыҷтәы епос «Чик ихәыҷра», аповест – ажәаманаа «Ажьақәеи амаҭқәеи», аессе-адиалог «Америкатәи ауаҩы Урыстәыла иазхәыцуа», аповестқәа «Ауаҩы икәша-мыкәша», «Ашколтә вальс» «Апоет», «Софичка», «Ауаҩы игыларҭа», ажәабжьқәа «Геракл жәахатәи ифырхаҵара», «Алагамҭа», «Арбаӷь», «Амшын иазку ажәабжьқәа», «Бабаду» уҳәа. уб. иҵ. Ифырхацәа зегьы рыхҭысқәа еиҳарак имҩаԥысуеит Чегьем ақыҭан, уоуп автор ихәыҷра еиҳарак ахьихигаз.

Ароман-епопеа «Чегьемтәи Сандро» 32 хы рыла ишьақәгылоуп, 1100 бӷьыц ыҟоуп, асовет цензура 2/3 атекст иагнархоит. Ароман аҟнытә ахәҭақәак 240 журнал бӷьыц кьыԥхьын. Ихааҭәаны атекст ҭыжьын Америка «Ардис» аҭыжьымҭаҿы 1979-1980 шш., СССР – 3-томкны еизакны иҭыжьын 1989 ш. азы. Ароман еиднакылоит ажәабжьҳәаҩ ианшьа изку ановеллақәа рцикл. Сандро Кавказтәи ашьха қыҭа еиуоу ауаҩы, Урыстәылеи Аԥсни имҩаԥысуа аҭоурых драматә хҭысқәа XX-тәи ашәышықәсазы ирылахәхаз дреиуоуп. Аҩымҭа зегьы еиларсуп асатиреи, аиумори, афилософиатә рефлексиеи, асоциалтә ҭагылазаашьа адкылара аҷыдареи, автор уи аԥсҭазаара иазыҟазаашьеи, еиуеиԥшым аамҭақәа рзы аепизодқәа рҿы иаарԥшуп ареволиуциа ҟалаанӡатәи ихьшәоу асовет аамҭақәеи рҟынӡа. Аперсонажцәа дреиуоуп Сталини уи аамҭаз иҟаз анапхгаҩцәеи. Искандер иҩымҭақәа рҿы дазхәыцуеит XX-тәи ашәышықәсазы ауаҩы иҭыԥ, ихы дақәиҭны иалихуа ҵаҵӷәыс иамоу акцентазуны, насгьы уи иацу ауадаҩрақәа асовет аамҭазы. Уи ифилософиатә темақәа еиҳа бзиа иибо иреиуоуп иҩымҭақәа рҿы – аиашара, аҳаҭыр, ахпатуқәҵара, аскетизм, аԥсра апроблема. Д. Быков ишазгәеиҭо ала: Искандер аурыс литература иалеигалеит аҩны аидеиа, уи Искандер ипрозаҿы есқьынгьы амораль символра азнауеит, аҟазаара шьаҭас, ҵаҵӷәысгьы иамоу. Искандер архаикатә культура иамоу абзиарақәа ауаҩы еиликаарц, ихы иаирхәаларц азы идигалоит: ауаҩы иуалу иламыси. Урҭ ихьанҭоу аилкаарақәа рықәныҟәара иацу ауадаҩрақәа аԥхьаҩ изааигәаны, иара итәны иҟалартә идигалоит, ахәышҭаара, аҭаацәара, аиуара аидеиақәа ауаа рылааӡарала. Искандер ипроза зегь рахәыц ҟаԥшьны иагәылсуеит шәышықәсала ишьақәгылоз ажәлар ретика ахаршҭра, ахатәфеида ашьҭалара иахҟьаны абиԥарақәа рхыбгалара, рықәӡаара, ауаа рԥеиԥш агәхьаамкра. Ауаҩы идоуҳатә ԥсҭазаара аиқәырхара иуадаҩӡоу аамҭақәа рзы, ауаҩра ацәыӡреи, адоуҳассареи рахь анкылашьа амамкәа иаҳзааигәахо аамҭа атәы аҳәоит аҩымҭа «Ажьақәеи амаҭқәеи» асарказми, аамҭа-аамҭала иҵәылаҵароу аоптимизми реилаӡҩара, аԥхьаҩ ихы-ихадыршҭуеит «ччарыла ишәаӡыӡара» аиаааиразы. Искандер иажәақәа рыла иуҳәозар, аҩысҭаарала аччара зегьы ириааиуеит. Искандер иҩымҭақәа рҿы зынӡагьы иуԥылаӡом атрагедиатә финал. Искандер ифырхацәа ҩ-аамҭак рыблақәа ирыҵаӡаз ахәыҷы идунеи, абырг идунеи рдунеиқәыԥшылара, рдунеидкылашьа аиҭаҳәаҩ ихаҿала иааирԥшуеит, иахьа, иацтәи агәалашәарақәа рыла дышьҭрақәланы. Волфган Казак иажәақәа рыла иуҳәозар, Искандер ихыҭҳәаара даараӡа ибеиоуп. Искандер иҩымҭақәа рцәаҩа алитератураҭҵааҩцәа ишыршьо ала, «амагиатә реализмуп», мамзаргьы «амистикатә реализмуп».

Искандер ишәҟәқәа еиҭагоуп адунеи абызшәақәа жәпакы рыла.

Иахьа Аԥснытәи аурыс драматә театр Фазиль Искандер ихьӡ ахҵоуп.

Фазиль Искандер 1988 ш. акьыԥхь аирбеит атеатр азы апиеса «Амшын аҿы акаҳуажәырҭа». Ашәҟәыҩҩы иԥҳа – Марина иазгәалҭоит – лаб иҩымҭақәа рыла аспектакльқәа лассы-ласс ишықәыдмыргыло, аха иааиԥмырҟьаӡакәа ишықәдыргыло жәлартә театрқәеи атеатртә ҵараиурҭақәеи рҿы.

2015 ш. азы Аҟәа имҩаԥган афестиваль «Ауаҩы игыларҭа», Фазиль Искандер иҩымҭақәа руак ахьӡ змаз. 2016 ш. имҩаԥысуаз аусмҩаԥгатә атеатр иазкын, уи аартын Мадина Аргәын иқәлыргылаз аспектакль «Ажьақәеи амаҭқәеи» апремиера ала, иара убас идырбан Москватәи Останкино ателехәаԥшреи арадиодырраҭареи ринститут атеатртә факультет астудентцәа рыспектакль «О Марат» Сергеи Коковкини Анна Радионовеи иқәдыргылаз. 2022 ш. Аҟәа иқәыргылан аспектакль «Абырг Ҳабыгә игәыжь ажәабжь» ароман «Чегьемтәи Сандро» ахқәа руак иалхны. Арежиссиор-ақәыргылаҩ Антон Корнилов – арежиссиортә лабораториа «Сандро» аҟны ааиааира игеит, тема хаданы иҟан Фазиль Искандер ироман. Арежиссиор абас иҳәоит: «Фазиль Искандер аурыс театр аҿы иаарԥшра шалшогьы, аԥснытәи аурыс театр аҿы артистцәа реиҳарак аԥсуаауп азы, сгәаанагарала, уи алыршаразы уадаҩра ыҟаӡам. Дарбанзаалак артист изы ари иара изгәакьаӡоу, даҽакала еиликаауа акы акәын, уи иахьагьы исзеилкааӡом ишымҩаԥысуа. Убри аҟынтә артистцәа рыгәра згеит. Дыҟоуп амилаҭтә автор Фазиль Искандер, иҟоуп уи итекст, аԥснытәи аурыс театр артистцәа ирыдыркылаз, ирнаалаз, аҿҿаҳәа излацәажәо».