Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Аԥҟаԥҵәа аҟны иазгәаҭоуп аиҿкаара ахықәкқәа зегьы. Уи инақәыршәаны дара зегьы ззырхоу аҭынчреи ашәарҭадареи адгылара азыҟаҵара ауп. Даҽакала иуҳәозар, ЕАР – ари жәларбжьаратәи амҽхак змоу ҭынчымҩала аконфликтқәа рҭышәныртәалара ауп. Убри анаҩсгьы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара жәларбжьаратәи амҽхак змоу, асоциалтә, аекономикатә, акультуратә, аекологиатә реиԥш иҟоу ахырхарҭақәа рыла аусеицура азҵаарақәа рыӡбара анапы алакуп. Аԥсны - қырҭтәылатәи аиҿагылара акәзар, ЕАР ҵабыргны уи аҭышәынтәаларазы аҽазышәарақәа ирылахәын, аиҿцәажәарақәа реиҿкаарала абжьаҟазаратә усура нанагӡон. Аха, рыцҳарас иҟалаз, ари аусура алҵшәақәа аконфликт инагӡаны аҭышәынтәалара алдмыршаӡеит.

ЕАР аофициалтә бызшәақәа

Аиҿкаара аусуразы ишьақәыргылоуп аофициалтә бызшәақәа. Арҭ абызшәақәа рсиа арбоуп аиҿкаара аорганқәа рыԥҟарақәа зегьы рҟны. Аофициалтә бызшәақәа рыла иҭрыжьуеит ЕАР адокумент хадақәа зегьы, арезолиуциагьы убрахь иналаҵаны. Аусуратә бызшәақәа рыла иҭрыжьуеит астенографиатә ҳасабрбақәа, иара убасгьы ажәахәқәа, иарбанызаалак аофициалтә бызшәа ала иҳәаз.

Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аофициалтә бызшәақәаны иԥхьаӡоуп:

Англыз бызшәа: ЕАР аҟны англыз бызшәа амш ҳәа иԥхьаӡоуп – мшаԥымза 23, ари амш У. Шекспир иирамшы ауп.

Афранцыз бызшәа: ЕАР аҟны афранцыз бызшәа амш азгәарҭоит – хәажәкырамза 20 – франкофониа Жәларбжьаратәи амш аҽны.

Аурыс бызшәа: ЕАР аҟны аурыс бызшәа амш азгәарҭоит А. С. Пушкин даниз амш – рашәарамза 6 рзы.

Аиспан бызшәа: ЕАР аҟны аиспан бызшәа иамшуп жьҭаарамза 12, «Día de la Hispanidad» - аиспан бызшәала ицәажәо ркультура амш азы.

Акитаи бызшәа: ЕАР аҟны акитаи бызшәа амш – мшаԥымза 20 рзы – уи акитаи ҩыра ашьаҭаркҩы Цан Цзе изкуп.

Араб бызшәа: ЕАР аҟны араб бызшәа амш азгәарҭоит ԥхынҷкәынмза 18 рзы – ари аҽны 1973 шықәса рзы Ассамблеиа Хадеи уи аилак хадақәеи аӡбамҭа рыдыркылеит араб бызшәа аофициалтә аусуратә бызшәақәа рахь алаҵаразы. Делегациак убас еиԥш агәаҳәара аиур иофициалтә бызшәам ала ақәгыларазы, уи алшарақәа аԥнаҵар ауп, иафициалтәу абызшәак ахь ҿырҳәалатәии ҩыралатәии аиҭагақәа рыла аиқәыршәаразы.

ЕАР аусра ахырхарҭақәа

Абжьаҟазаратә миссиақәеи аоперациақәеи

Аҭынчра адгылара азыҟаҵареи жәларбжьаратәи ашәарҭадареи ихадоу инструментны иҟоуп ЕАР абжьаҟазаратә операциақәа. Урҭ русура ахырхарҭақәа Ассамблеиа Хада акыр арезолиуциақәа рыла иазгәаҭоуп, дара зегьы Аиҿкаара Аԥҟаԥҵәа инақәыршәаны ирыдыркылаз роуп. ЕАР Аԥҟаԥҵәа ахаҭа аҟны акәзар, абжьаҟазаратә операциақәа рымҩаԥгара азгәаҭаӡам. Аха дара рыҟазаара алыршоуп ЕАР ахықәкқәеи апринципқәеи азгәаҭаны, убри аҟынтә Ашәарҭадаратә Хеилак еснагь иахәаԥшуеит иарбанызаалак абжьаҟазаратә миссиак аҟазаара азҵаарақәа.

ЕАР ала абжьаҟазаратә операциа амҩаԥгара абарҭқәа рыла иаарԥшызар алшоит:

Аимак змоу аганқәа рыбжьара, урҭ реимак аҭышәныртәаларазы аиҿцәажәарақәеи аинцидент акәшамыкәша аусҭҵаара амҩаԥгара;

Ахымца аанкыларазы аиқәышаҳаҭра анагӡара хылаԥшра аҭара;

Азакәани азинмчи рынагӡара ацхыраара аҭара;

Агуманитартә цхыраара аҟаҵара;

Аҭагылазаашьа хылаԥшра аҭара;

Еиуеиԥшым аконфликтқәа раан аполитикатә цхыраара аҟаҵара.

Ауаҩы изинқәа

Ԥхынҷкәынмза 10, 1948 шықәсазы ЕАР Ассамблеиа Хада иаднакылеит, иагьрыланаҳәеит Ауаҩы изинқәа рзы Еицырзеиԥшу адекларациа, анаҩс аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа ирыдыргалеит ари Адекларациа атекст аларҵәара, еиҳаркгьы арҵаратә ҵараиурҭақәа, ашколқәа уҳәа рҟны еилыхра ҟамҵакәан, атәыла аполитикатә статуси аҵакырадгьыли иазхьамԥшкәа.

Агуманитартә цхыраара

Агуманитартә катастрофақәа ҟаларц алшоит ианакәызаалак, иарбан ҭыԥзаалак аҟны. Уи зыхҟьазаалакгьы – аӡхыҵра, аарҩара, адгьылҵысра, аконфликт – еснагь ауаҩы иԥсҭазаара ашәарҭара иҭанаргылоит, мамзаргьы иҿахнаҵәоит, ауаа рҭыԥқәа ирыхнацоит, рыҟазаара акыр агәырҩеи арыцҳареи иҭанаргылоит. Атәылақәа акраамҭа аԥсабаратә рыцҳарақәа зыхҭысуа, мамзаргьы аконфликтқәа иргәыланахалаз рзы, агуманитартә цхыраара иахәаԥшуеит аҭынчра ргыларак аҳасаб ала, уи агәыӷра рнаҭоит аполитикатәи афинанстәи цхыраара шроуа азы агәрагаразы.

Азхаҵара

ЕАР – Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа иалауреатуп (2001 ш.), ари апремиа Аиҿкаара иаԥсахеит адунеи зегьы аҟны аҭынчра ашьақәыргыла аус аҿы алшарақәа рзы. 1988 шықәса рзы адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа роуит ЕАР абжьаҟазаратә мчрақәагьы. ЕАР аусура даара адгылара ӷәӷәа арҭон еицырдыруа ауаа – Ан Тереза, Боно, Анџьелина Џьоли, апринцесса Диана, Шакира, Далаи- Лама XIV уҳәа реиԥш иҟаз.

Жьҭаарамза 21, 2020 шықәсазы Урыстәылатәи Абанк иҭнажьит ЕАР аԥҵоуижьҭеи 75 шықәса ахыҵра аҳаҭыр азы х-мааҭк ицоз агәаларшәаратә араӡны монета.

ЕАР Ассамблеиа хада

Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа хада аилацәажәаратә, адирективтә, ахаҭарнакратә органк аҳасаб ала аҭыԥ хада аанакылоит. Ассамблеиа хада жәларбжьаратәи аҭынчреи ашәарҭадареи раԥҵара ахырхарҭа апринципқәа ирыхәаԥшуеит:

Иалнахуеит Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ашәарҭадаратә хеилак еснагьтәиим алахәылацәа;

Ашәарҭадаратә хеилак абжьгара ала ЕАР Амаӡаныҟәгаҩ хада далнахуеит;

Ашәарҭадаратә хеилаки иареи ЕАР Жәларбжьаратәи аӡбарҭа алахәылацәа алнахуеит;

Акоординациа азнауеит жәларбжьаратәи аусеицура аекономикатә, асоциалтә, акультуратә, агуманитартә хырхарҭақәа рҟны;

Иара убасгьы егьырҭ азинмчқәа мҩаԥнагоит ЕАР Аԥҟаԥҵәа аҟны иазгәаҭоу.

Ассамблеиа хада аус ауеит асессиатә зиншьаҭа ала. Иара иалшоит еснагьтәи, ҷыдалатәи, изаамҭанытәым асессиақәа рымҩаԥгара.

Есышықәсатәи изаамҭанытәиу Ассамблеиа асессиа аатуеит цәыббрамза ахԥатәи аҩашазы, аусгьы ауеит Ассамблеиа Хада ахантәаҩы инапхгарала, мамзаргьы ихаҭыԥуаас иҟоу 21-ҩык рахьтә аӡәы инапхгарала имҩаԥысуеит апленартә еилатәарақәа, мамзаргьы ахеилак хадақәа рҟны амшхәаԥштә аҿы иқәгылоу азҵаарақәа рыӡбаанӡа.

Ассамблеиа хада, иара аӡбамҭа ала, уи аднакылеит ԥхынҷкәынмза 17, 1993 шықәсазы, аилазаараҿы иамоуп Ихадоу аилакқәа фба:[4]

Абџьарылгареи жәларбжьаратәи ашәарҭадареи рызҵаарақәа рзы Ахеилак (ари актәи хеилакуп);

Аекономикатәи афинанстәи зҵаарақәа рзы Ахеилак (аҩбатәи хеилакуп);

Асоциалтәи, агуманитартәи, акультуратәи зҵаарақәа рзы Ахеилак (ахԥатәи ахеилак);

Ҷыдалатәи аполитикатәи, асоциалтәи, адеколонизациатәи зҵаарақәа рзы Ахеилак (аԥшьбатәи ахеилак);

Административтәи абиуџьеттәи зҵаарақәа рзы Ахеилак (ахәбатәи ахеилак);

Азинтә зҵаарақәа рзы Ахеилак (афбатәи ахеилак).

Абри анаҩсангьы, Ассамблеиа Хада ахеилакқәа аԥнаҵеит:

Ахеилак Хада – Ассамблеиа абжьгарақәа азыҟанаҵоит, амшхәаԥштә азҵаарақәа рышьақәырӷәӷәареи, амшхәаԥштә ахәҭақәа реихшареи, насгьы аусура аиҿкаареи;

Азин амазаарақәа ргәаҭаразы Ахеилак – Ассамблеиа ажәахәқәа азнархиоит азин змоу рхаҭарнакцәа рзы.

Акомитет Хада аилазаара иалоуп: Ассамблеиа Хада ахантәаҩы; ахантәаҩы ихаҭыԥуаа, ахеилак хадақәа рхантәаҩцәа, урҭ алырхуеит хә - регионк ргеографиатә хаҭарнакра апринцип инақәыршәаны: Азиа, Африка, Латинтәи Америка, Мраҭашәаратәи Европа (Канада, Австралиа, Зеландиа ҿыц убрахь иналаҵаны), насгьы Мрагыларатәи Европа.

ЕАР Ассамблеиа Хада ҷыдалатәи асессиа еизыргалар рылшоит иарбан зҵааразаалак азы Ашәарҭадаратә Хеилак адҵала жәохә мшы ирылагӡаны, ЕАР амаӡаныҟәгаҩ Хада идҵа шроулак, мамзаргьы ЕАР алахәылацәа реиҳараҩык рыдҵа ала. 2014 шықәса алагамҭазы мацара 28 ҷыдалатәи асессиақәа рахь ааԥхьара рыҭан адунеи аҳәынҭқаррақәа реиҳарак ирыдҳәалаз азҵаарақәа рзы: ауаҩы изинқәа рзы, иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабара ахьчаразы, анаркотикқәа ирҿагыланы ақәԥаразы уҳәа реиԥш иҟаз рылацәажәараз. Аҭагылазаашьа ҷыдақәа рзы асессиақәа мҩаԥгазар ауеит ЕАР Ашәарҭадаратә Хеилак, мамзаргьы ЕАР аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа рыдҵала 24 сааҭ ирылагӡаны, ус еиԥш ЕАР амаӡаныҟәгаҩ Хада идҵа шаароуз.

ЕАР аилазаара

ЕАР ихадароу усбарҭаны иҟоуп ассамблеиа Хада, уа иаарԥшуп аиҿкаара иалахәу аҳәынҭқаррақәа зегьы. Аха аҭакԥхықәра хада, аҭынчра аиқәырхаразы изду – ашәарҭадаратә Хеилак ауп.

Ашәарҭадаратә Хеилак

Ашәарҭадаратә Хеилак жәларбжьаратәи аҭынчреи ашәарҭадареи раԥҵаразы аҭакԥхықәра адуп, уи аӡбамҭа иқәныҟәозароуп ЕАР алахәылацәа зегьы. Ашәарҭадаратә Хеилак жәохәҩык алахәылацәа рыла ишьақәгылоуп: хәҩык Ахеилак алахәылацәа еснагьтәиқәоуп (Урыстәыла, Еиду Америкатәи Аштатқәа, Франциа, Китаи), егьырҭ жәаҩык алахәылацәа (аԥҟаԥҵәа атерминологиа ала – «еснагьтәиим») дара алырхуеит Ахеилак ахь ишьақәгылоу апроцедура инақәыршәаны, Аԥҟаԥҵәа ахәҭаҷ 23, аҩбатәи апункт аҟны ишарбоу еиԥш. Еснагьтәи Ашәарҭадаратә Хеилак алахәылацәа авето ақәҵаразы азин рымоуп.

Амаӡаныҟәгарҭа

Амаӡаныҟәгарҭа аусбарҭа егьырҭ ЕАР азы ихадароу аусбарҭақәа рымаҵ ауеит, насгьы урҭ ирыдыркыло апрограммақәеи аполитикатә шьақәгылақәеи нанагӡоит. Амаӡаныҟәгарҭа аштаттә еилазаара иалоуп 37 505-ҩык аусзуҩцәа – жәларбжьаратәи аперсонал, дара адунеи зегьы аҟны аус руеит, Аиҿкаара еснагьтәи еиуеиԥшым аусқәа нарыгӡоит. ЕАР Амаӡаныҟәгарҭа аиҟәшақәа Ниу-Иорки егьырҭ ЕАР агәҭантәи аусбарҭақәеи рҿы иҟоуп (ЕАР иреиҳау аиҟәшақәа ыҟоуп Женева, Вена, Наироби). ЕАР амаӡаныҟәгарҭа ЕАР аусбарҭақәа русура еиҿнакаауеит, иалнаршоит ЕАР аматериалқәа ркьысԥхьра раларҵәара, архивқәа рыҵәахра, жәларбжьаратәи аҳәынҭқаррақәа реиқәышаҳаҭрақәа рҭыжьреи ашәҟәырҭагалареи. Амаӡаныҟәгарҭа дахагылоуп ЕАР амаӡаныҟәгаҩ Хада.

Амаӡаныҟәгаҩ Хада

Амаӡаныҟәгаҩ Хада дахагылоуп амаӡаныҟәгаҩ Хада, уи дазҭо Ассамблеиа Хада ауп. Ашәарҭадаратә Хеилак иҟанаҵо адгалара ала, иара дылырхуеит хәышықәса ҳәа, даҽа зныкгьы ари аҭыԥ ахь деиҭалырхыртә алшарақәа изааныжьны. Уажәтәи аамҭазы ахархәара амоуп аџьентельментә еиқәышаҳаҭра ҳәа изышьҭоу, уи ала аҳәынҭқарра атәылауаҩы – ЕАР Ашәарҭадаратә Хеилак еснагьтәи алахәыла ЕАР Амаӡаныҟәгаҩ Хадас дҟаларц залшом. Амаӡаныҟәгаҩ хада ари ЕАР аԥхьагыла иоуп, иара аиҿкаара ахьӡ ала аҳәамҭақәа ҟаиҵоит, иара убасгьы адунеи аҟны иҟоу ашәарҭаразы Ахеилак адырра аиҭоит.

Еиуеиԥшым ашықәсқәа рзы ЕАР Амаӡаныҟәгаҩ хадацәа:

Гледвин Џьебб (1900–1996), Британиаду, жьҭаарамза 24, 1945 ш. инаркны жәабранмза 2, 1946 ш. рҟынӡа.

Триугве Хальвдан Ли (1896–1968), Норвегиа, жәабранмза 2, 1946 ш. инаркны. абҵарамза 10, 1952 ш. рҟынӡа.

Даг Ҳаммаршиольд (1905–1961), Швециа, мшаԥымза 10, 1953 ш. инаркны цәыббрамза 18, 1961 ш. рҟынӡа.

У Тан (1909–1974), Бирма, абҵарамза 30, 1961 ш. инаркны ԥхынҷкәынмза 31, 1971 ш. рҟынӡа.

Курт Вальдҳаим (1918–2007), Австриа, ажьырныҳәамза 1, 1972 ш. инаркны ԥхынҷкәынмза 31, 1981 ш. рҟынӡа.

Хавиер Перес де Куелиар (1920–2020), Перу, ажьырныҳәамза 1, 1982 ш. инаркны ԥхынҷкәынмза 31, 1991 ш. рҟынӡа.

Бутрос Бутрос-Гали (1922–2016), Мысра, ажьырныҳәамза 1, 1992 ш. инаркны ԥхынҷкәынмза 31, 1996 ш. рҟынӡа.

Кофи Аннан (1938–2018), Гана, ажьырныҳәамза 1, 1997 ш. инаркны ԥхынҷкәынмза 31, 2006 ш. рҟынӡа.

Пан Ги Мун (диит 1944 ш.), Аладатәи Кореиа, ажьырныҳәамза 1, 2007 ш. инаркны ԥхынҷкәынмза 31, 2016 ш. рҟынӡа.

Антониу Гутерреш (диит 1949 ш.), Португалиа, ажьырныҳәамза 1, 2017 ш. аахыс иахьа уажәраанӡа.

Аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа

Ихадароу астатиа: Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа

ЕАР раԥхьатәи алахәылацәаны иҟалеит 50 ҳәынҭқарра, ЕАР Аԥҟаԥҵәа знапы аҵазҩыз, рашәарамза 26, 1945 шықәсазы Сан-Францискотәи аконференциа аан. 1946 шықәсазы ЕАР иалаҵан 150 ҳәынҭқарра инарзынаԥшуа (аха убри аан ҳәынҭқаррақәак, Иугославиа, Чехословакиа, Асоветтә Социалттә Республикақәа Реидгыла реиԥш иҟаз, ихьыԥшым ҳәынҭқаррақәаны рҽеиҩыршеит). 2011 шықәса рашәарамза 14 рзы, ЕАР Аладатәи Судан алахәылас ианыҟала, ЕАР аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа рхыԥхьаӡара 193 рҟынӡа инаӡеит.

ЕАР иалахәылацәаны иҟалар зылшо жәларбжьаратәи азхаҵара зауз аҳәынҭқаррақәа роуп – жәларбжьаратәи азин асубиектқәа. ЕАР Аԥҟаԥҵәа инақәыршәаны, ЕАР иалаларц зҭаху зегьы рзы ашәқәа аартуп, аха урҭ аҳәынҭқаррақәа аҭынчра бзиа ирбозар ауп, Аԥҟаԥҵәа иқәныҟәозар ауп. Иарбанызаалак аҳәынҭқарра Аиҿкаара алахәылас аҟаларазы Ассамблеиа Хада ақәҵара аднакылар ауп, насгьы Ашәарҭадаратә Хеилак абжьгара ҟанаҵар ауп.

Алахәыла ҿыц аиҿкаара алаҵаразы иаҭахуп жә-ҳәынҭқаррак инадыркны жәохә ҳәынҭқарра рҟынӡа – Ашәарҭадаратә Хеилак алахәылацәа, (убриаан хәҩык еснагьтәи алахәылацәа – Британиаду, Китаи, Урыстәыла, Еиду Америкатәи Аштатқәа, Франциа – авето ақәырҵар ауп) рыдгылара хымԥадатәиуп. Ашәарҭадаратә Хеилак адгалара анышьақәырӷәӷәахалак анаҩс азҵаара Ассамблеиа Хадахьы ирышьҭуеит, уа арезолиуциа адкыларазы абжьқәа реиҳарак аҭахны иҟоуп. Аҳәынҭқарра ҿыц ЕАР иалахәылахоит Ассамблеиа Хада арезолиуциа анақәнаҵа аҽны инаркны.

***

Аԥсны-қырҭтәылатәи аиҿагылара азона аҿы анаԥшразы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Амиссиа аԥҵан нанҳәамза 24. 1993 шықәса рзы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ашәарҭадара Ахеилак арезолиуциа  №858 инақәыршәаны ԥхынгәымза  27, 1993 шықәса рзы ибжьаҵаз ахымца аанкыларазы аҭынчратә еиқәшаҳаҭра анагӡара ахьынӡазалшоу агәаҭаразы. 

Амиссиа ишьақәырӷәӷәоу алахәылацәа рхыԥхьаӡара  88-ҩык арратә наԥшыҩцәа рҟынӡа инаӡоит.